دستهبندی مقالات
جدیدترین مقالات
مقالات تصادفی
مقالات پربازدید
■ اساتید حوزه علمیه حضرت بقیت الله عج - قم (۲)
سید محمد علی علوی لاجوردی (۱۷)
شیخ مهدی یعقوبی
سید عبد الرزاق پیر دهقان
شیخ محسن علوی افضل
شیخ مجتبی ناصری دولت آبادی (۱)
شیخ رضا اسلامی
سید احسان حسینی عاشق آبادی
شیخ محمد بصیرتی
سید روح الله موسوی
شیخ حسینعلی کرمانی
شیخ جعفر نوری نام تنی
شیخ علی جان نثاریون
شیخ جلیل شمس
شیخ عبدالله عباسی
سید هادی قریشی
سید محمد مهدی فروتن
شیخ مجید مهدیان آرا
شیخ ابراهیم لطیفی
شیخ مصطفی سرویه
یاسر ماهری قمی
شیخ یعقوب شمس الدینی (۱)
شیخ مهدی عرب پور
سید عبد المجید فقیهی
شیخ حسن محمودی
شیخ علی قربانی
شیخ رسول چگینی (۱۷)
شیخ محمد محمدی ارانی
سیدحسین موسوی نسب
شیخ محمد کثیری
سید مصطفی مومنی
سید محمد جلالی (۱۴)
شیخ محمد کاظمی نیا (۹۳)
شیخ محمد توکلی جوری
شیخ علیرضا کلاهدوزان (۱)
شیخ محمد طائبی اصفهانی
شیخ عارف محمدی
شیخ جلال باقری
سید محمد علی حسینی هرندی (۲)
شیخ مهدی دهبان (۳۷)
سید کاظم مددی
شیخ محمد زینعلی
سید علیرضا مددی (۲۳)
شیخ حامد خادم الذاکرین (۴)
شیخ محمد ناصری (۱)
شیخ علیرضا ضیایی (۳۰۰)
شیخ حسین صادقی
شیخ عباس مقیسه
شیخ محمد مهدی مقیسه
شیخ عبدالعباس حیاتی
شیخ علی علمداری
شیخ مجتبی خرقانی
شیخ یوسف تیموری
شیخ محمد رضا محمد علیزاده
شیخ مهدی قنبریان
شیخ حسین زهدی علیپور
شیخ حسین اطهری نیا
■ طلاب حوزه علمیه حضرت بقیت الله عج - قمشیخ مهدی یعقوبی
سید عبد الرزاق پیر دهقان
شیخ محسن علوی افضل
شیخ مجتبی ناصری دولت آبادی (۱)
شیخ رضا اسلامی
سید احسان حسینی عاشق آبادی
شیخ محمد بصیرتی
سید روح الله موسوی
شیخ حسینعلی کرمانی
شیخ جعفر نوری نام تنی
شیخ علی جان نثاریون
شیخ جلیل شمس
شیخ عبدالله عباسی
سید هادی قریشی
سید محمد مهدی فروتن
شیخ مجید مهدیان آرا
شیخ ابراهیم لطیفی
شیخ مصطفی سرویه
یاسر ماهری قمی
شیخ یعقوب شمس الدینی (۱)
شیخ مهدی عرب پور
سید عبد المجید فقیهی
شیخ حسن محمودی
شیخ علی قربانی
شیخ رسول چگینی (۱۷)
شیخ محمد محمدی ارانی
سیدحسین موسوی نسب
شیخ محمد کثیری
سید مصطفی مومنی
سید محمد جلالی (۱۴)
شیخ محمد کاظمی نیا (۹۳)
شیخ محمد توکلی جوری
شیخ علیرضا کلاهدوزان (۱)
شیخ محمد طائبی اصفهانی
شیخ عارف محمدی
شیخ جلال باقری
سید محمد علی حسینی هرندی (۲)
شیخ مهدی دهبان (۳۷)
سید کاظم مددی
شیخ محمد زینعلی
سید علیرضا مددی (۲۳)
شیخ حامد خادم الذاکرین (۴)
شیخ محمد ناصری (۱)
شیخ علیرضا ضیایی (۳۰۰)
شیخ حسین صادقی
شیخ عباس مقیسه
شیخ محمد مهدی مقیسه
شیخ عبدالعباس حیاتی
شیخ علی علمداری
شیخ مجتبی خرقانی
شیخ یوسف تیموری
شیخ محمد رضا محمد علیزاده
شیخ مهدی قنبریان
شیخ حسین زهدی علیپور
شیخ حسین اطهری نیا
ورودی سال ۱۳۹۳
■ سایر نویسندگان (۳۲۲)آقای سجاد پور کریم (۱)
آقای محمد خدا بخشی
آقای محمدمهدی خراسانی
آقای امیر حسین خرم فر
آقای سیدی احمدی
آقای محمد حسین شریفی
آقای محمد حسن عبقری
آقای مهدی کرمی
آقای محمد امین محسنی
آقای محمد محمد نژاد
آقای جعفر محمد قلی
آقای محمد حسین محمدی
آقای علی مصطفوی زاده
آقای ابوالفضل مهدوی نکو
آقای محمد یعقوبی
آقای محمدعلی کیانی نژاد
آقای قائم توحیدیان
آقای محمد رضا وحیدی منش
ورودی سال ۱۳۹۴آقای محمد خدا بخشی
آقای محمدمهدی خراسانی
آقای امیر حسین خرم فر
آقای سیدی احمدی
آقای محمد حسین شریفی
آقای محمد حسن عبقری
آقای مهدی کرمی
آقای محمد امین محسنی
آقای محمد محمد نژاد
آقای جعفر محمد قلی
آقای محمد حسین محمدی
آقای علی مصطفوی زاده
آقای ابوالفضل مهدوی نکو
آقای محمد یعقوبی
آقای محمدعلی کیانی نژاد
آقای قائم توحیدیان
آقای محمد رضا وحیدی منش
آقای محمد جواد بیات
آقای امیر پور عباس
آقای سید علی حسینی (۳)
آقای محمد رحیمی
آقای محمد صالح زارع
آقای محمد علی زهرایی
آقای محمد حسین سلطانی
آقای سید محمد شمسی
آقای عرفان غلامی قمی
آقای محمدرضا قاسمی (۱)
آقای حسین قاینی زاده
آقای حسین قاینی زاده
آقای علی لرستانی
آقای حسن مهروانی (۱)
آقای احمد نجفی
آقای علی ولی ابرقوئی
آقای محمد ولایت مهر
آقای محمد حسین صالحی
ورودی سال ۱۳۹۵آقای امیر پور عباس
آقای سید علی حسینی (۳)
آقای محمد رحیمی
آقای محمد صالح زارع
آقای محمد علی زهرایی
آقای محمد حسین سلطانی
آقای سید محمد شمسی
آقای عرفان غلامی قمی
آقای محمدرضا قاسمی (۱)
آقای حسین قاینی زاده
آقای حسین قاینی زاده
آقای علی لرستانی
آقای حسن مهروانی (۱)
آقای احمد نجفی
آقای علی ولی ابرقوئی
آقای محمد ولایت مهر
آقای محمد حسین صالحی
آقای علی ارجینی
آقای محمد جواد افلاکیان (۲۲)
آقای سجاد باقری (۲۷)
آقای محمد علی تقی پور (۲۳)
آقای سید مهدی حسینی منش (۳)
آقای محمد صادق رحمانی (۳۹)
آقای یاسین زاهدی (۱۰)
آقای امیر حسین سالمی (۹)
آقای حسین عابدینی (۱۷)
آقای رضا عابدینی (۱۹)
آقای محمد غلامی (۲۶)
آقای علی صدرا مافی (۲۳)
آقای ابوالفضل میر داداشی (۳۸)
آقای حسین وصالی ادب (۳۹)
آقای رضا ولی ابرقوئی (۲۴)
ورودی سال ۱۳۹۶آقای محمد جواد افلاکیان (۲۲)
آقای سجاد باقری (۲۷)
آقای محمد علی تقی پور (۲۳)
آقای سید مهدی حسینی منش (۳)
آقای محمد صادق رحمانی (۳۹)
آقای یاسین زاهدی (۱۰)
آقای امیر حسین سالمی (۹)
آقای حسین عابدینی (۱۷)
آقای رضا عابدینی (۱۹)
آقای محمد غلامی (۲۶)
آقای علی صدرا مافی (۲۳)
آقای ابوالفضل میر داداشی (۳۸)
آقای حسین وصالی ادب (۳۹)
آقای رضا ولی ابرقوئی (۲۴)
آقای علی احمدی (۱۸)
آقای محمد حسین پرتوی (۴)
آقای محمد مهدی توکلی (۹۸)
آقای محمد حاجی پور (۲۵)
آقای سید محمد حسینی (۲)
آقای سجاد کریمی (۹)
آقای سید علی موسوی
آقای علی میانداری (۲۲)
آقای حسین نوروزی (۳۲)
آقای محمد بهرامی
ورودی سال ۱۳۹۷آقای محمد حسین پرتوی (۴)
آقای محمد مهدی توکلی (۹۸)
آقای محمد حاجی پور (۲۵)
آقای سید محمد حسینی (۲)
آقای سجاد کریمی (۹)
آقای سید علی موسوی
آقای علی میانداری (۲۲)
آقای حسین نوروزی (۳۲)
آقای محمد بهرامی
آقای امیر حسین وحیدی منش (۱۶)
آقای محسن حسین زاده (۲۳)
آقای حسین حسنی (۴۱)
آقای امیر حسین جعفری (۲۶)
آقای سید حامد حسینی (۲۳)
آقای محمد حسین ابراهیمی
آقای محمد مهدی سالخورده (۱۲)
آقای علی بهرامی (۵)
آقای مهدی قره قاش (۲۸)
آقای علی کاشانی (۱)
آقای حسین کافتری (۲۰)
آقای سید محمد جواد محمدی (۳۶)
آقای سید محمد باقر موسوی (۱۶)
آقای محسن محرابیون (۱۷)
آقای محمد مهدی حیدری (۱۳)
آقای حسين نظرپور (۵۰)
آقای محمد هادی زینلی
ورودی سال ۱۳۹۸آقای محسن حسین زاده (۲۳)
آقای حسین حسنی (۴۱)
آقای امیر حسین جعفری (۲۶)
آقای سید حامد حسینی (۲۳)
آقای محمد حسین ابراهیمی
آقای محمد مهدی سالخورده (۱۲)
آقای علی بهرامی (۵)
آقای مهدی قره قاش (۲۸)
آقای علی کاشانی (۱)
آقای حسین کافتری (۲۰)
آقای سید محمد جواد محمدی (۳۶)
آقای سید محمد باقر موسوی (۱۶)
آقای محسن محرابیون (۱۷)
آقای محمد مهدی حیدری (۱۳)
آقای حسين نظرپور (۵۰)
آقای محمد هادی زینلی
آقای محمد مهدی ارجینی
آقای محمد هادی نصاری پور (۱۲)
آقای محمد رضا نصیری (۴۹)
آقای محمد حسین کاظمی (۲)
آقای سید ابوالفضل موسوی (۲۳)
آقای محمد جواد علی محمدی (۳۸)
آقای سید محمد حسین ذاکریان (۸)
آقای طاها دوست محمدی (۳۶)
آقای حسین جعفری
آقای سید مهدی موسوی (۱۵۶)
آقای علی پریزاد (۲۴)
آقای علیرضا کدخدایی (۲۹)
آقای محمد علی سلطانی نژاد (۳۳)
آقای سید محمد جواد رحمانی (۶)
آقای سید محمد مهدی حسینی (۵۲)
آقای سید محمد صالح سهیلی (۲)
ورودی سال ۱۳۹۹آقای محمد هادی نصاری پور (۱۲)
آقای محمد رضا نصیری (۴۹)
آقای محمد حسین کاظمی (۲)
آقای سید ابوالفضل موسوی (۲۳)
آقای محمد جواد علی محمدی (۳۸)
آقای سید محمد حسین ذاکریان (۸)
آقای طاها دوست محمدی (۳۶)
آقای حسین جعفری
آقای سید مهدی موسوی (۱۵۶)
آقای علی پریزاد (۲۴)
آقای علیرضا کدخدایی (۲۹)
آقای محمد علی سلطانی نژاد (۳۳)
آقای سید محمد جواد رحمانی (۶)
آقای سید محمد مهدی حسینی (۵۲)
آقای سید محمد صالح سهیلی (۲)
آقای سید علی حسینی آملی (۱۹)
آقای محمد مهدی بلیغی (۲۰)
آقای محمد رستمی
آقای علی عباسی (۱۰)
آقای امیرمهدی نصرتی (۱۷)
آقای محمد جواد برات نژاد (۱۳)
آقای سید مهدی محمودی فر (۱۰)
آقای احمد رضا محسنی فر
آقای محمد حسن رجبی زاده
آقای امیر محمد کماسی (۱)
آقای عباس عباسی (۶)
آقای علی ایزدی (۲۲)
آقای علیرضا منصوریه (۲۳)
آقای محمد حسن مقدم
آقای سید محمد فاضل سیفی (۱)
ورودی سال ۱۴۰۰ (۱)آقای محمد مهدی بلیغی (۲۰)
آقای محمد رستمی
آقای علی عباسی (۱۰)
آقای امیرمهدی نصرتی (۱۷)
آقای محمد جواد برات نژاد (۱۳)
آقای سید مهدی محمودی فر (۱۰)
آقای احمد رضا محسنی فر
آقای محمد حسن رجبی زاده
آقای امیر محمد کماسی (۱)
آقای عباس عباسی (۶)
آقای علی ایزدی (۲۲)
آقای علیرضا منصوریه (۲۳)
آقای محمد حسن مقدم
آقای سید محمد فاضل سیفی (۱)
سید عرفان سجادی (۴۴)
آقای سید حسن نبوی (۶)
آقای امیر علی رحمانی (۷)
آقای محمد حسین تقی پور (۱۷)
آقای محمد جواد علیمردانی (۷)
آقای محمد عرفان منصوری (۲۹)
آقای محمد حسین مظفری (۱۱)
آقای محمد مهدی خندان (۱۰)
آقای محسن مسلمی (۶)
آقای سید محمد حسین سیدی احمدی (۶)
آقای محمد جواد انصاری (۷۰)
علی اکبر فرمانی (۶)
محمد مهدی صوفی فتیده (۶)
ورودی سال ۱۴۰۱آقای سید حسن نبوی (۶)
آقای امیر علی رحمانی (۷)
آقای محمد حسین تقی پور (۱۷)
آقای محمد جواد علیمردانی (۷)
آقای محمد عرفان منصوری (۲۹)
آقای محمد حسین مظفری (۱۱)
آقای محمد مهدی خندان (۱۰)
آقای محسن مسلمی (۶)
آقای سید محمد حسین سیدی احمدی (۶)
آقای محمد جواد انصاری (۷۰)
علی اکبر فرمانی (۶)
محمد مهدی صوفی فتیده (۶)
آقای حمید رضا قاسمی (۸)
آقای محمد پور علی
آقای حسین عزیزی (۶)
آقای علی کافتری (۷)
آقای ابوالفضل کافتری (۶)
آقای محمد حسین نقی ئی (۵)
آقای مجتبی کمال وند (۷)
آقای محمد طاها خادمی تنورچه (۶)
آقای دانیال مهاجری
آقای محمد هادی صادقی (۶)
آقای سید محمد مهدی ذاکریان (۶)
آقای مهدی عاشوری (۷)
آقای سید محمد مهدی واهبی زاده (۶)
آقای مهدی صالحی (۶)
آقای علی کریمی (۷)
آقای محمد مهدی باقری
آقای امین اسماعیلی (۳)
آقای محمد پور علی
آقای حسین عزیزی (۶)
آقای علی کافتری (۷)
آقای ابوالفضل کافتری (۶)
آقای محمد حسین نقی ئی (۵)
آقای مجتبی کمال وند (۷)
آقای محمد طاها خادمی تنورچه (۶)
آقای دانیال مهاجری
آقای محمد هادی صادقی (۶)
آقای سید محمد مهدی ذاکریان (۶)
آقای مهدی عاشوری (۷)
آقای سید محمد مهدی واهبی زاده (۶)
آقای مهدی صالحی (۶)
آقای علی کریمی (۷)
آقای محمد مهدی باقری
آقای امین اسماعیلی (۳)
جدیدترین مقالات
- شیخ مهدی دهبان » حیات طیبه طلبگی پیشرفته ترین روش یادگیری و حفظ در جهان
- آقای محسن مسلمی » معانی (أل) - مسلمی
- ورودی سال 1400 » بخش باء ، مغنی الاریب پژوهشگر: سید علی کاظمی
- آقای سید حسن نبوی » اقسام «ال» محقق: سید حسن نبوی
- مقاله کوتاه » بررسی حجیت سنت محکی از طریق خبر واحد طبق دیدگاه برخی از اصولیون متأخر نام پژوهش گر: سید ابوالفضل موسوی
- مقاله کوتاه » محاسبه اموال وصیت شده نام دانش پژوه: علی رضا کدخدایی
- آقای محمد جواد انصاری » «أل» انصاری
- سید عرفان سجادی » معانی الباء - سجادی
- مقاله کوتاه » جزوه خلاصه نویسی کتاب عقاید 7 - مقرر: امیر مهدی نصرتی شاهرودی
- مقاله کوتاه » جزوه خلاصه نویسی کتاب عقاید 6 - مقرر: امیر مهدی نصرتی شاهرودی
- مقاله کوتاه » ویژگی های صبر در قرآن و روایات - پژوهشگر : سید مهدی موسوی
- مقاله کوتاه » پیدایش علم اصول محقق: امیر حسین وحیدی منش
- مقاله کوتاه » زندگی پس از مرگ (اثبات معاد) جمع آوری کننده: علیرضا منصوریه
- آقای سید محمد فاضل سیفی » عنوان ارائه کلیات کارکرد تشبیه در قرآن - پژوهشگر سید محمدفاضل سیفی
- مقاله کوتاه » روایات تفکر - محمدحسین کاظمی - محمد رضا نصیری.
مقالات تصادفی
- سایر نویسندگان » ?مناقب پیامبر (ص)? ??برکت در خوراک ها??
- آقای محمد جواد علی محمدی » ?تحقیق در مورد آیات ۷ تا ۹ سوره نجم:
- آقای حسین نوروزی » واجب اصلی : واجبی که مقصود متکلم از کلام است . مانند : نماز بخوان .
- سایر نویسندگان » جملهٔ اسمیه: جملهای که با اسم شروع شود، جملهٔ اسمیه نامیده میشود.
- آقای سید مهدی موسوی » ? پیشگویی کشته شدن حجر بن عدی ?
- آقای محمد جواد علی محمدی » ?وقف ملک برای عزاداری
- مقاله کوتاه » بررسی ثمرات صحیح و اعم نام پژوهشگر : سید محمد مهدی حسینی هنسیجی
- شیخ علیرضا ضیایی » قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنِینَ دَأَباً فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فِی سُنْبُلِهِ إِلاّ قَلِیلاً مِمّا تَأْکُلُونَ
- سایر نویسندگان » ?استفتائات? ?حکم دست زدن
- سید علیرضا مددی » لیستی از آنچه در شریعت مقدس حرام است
- آقای علی صدرا مافی » ❤️ چون دوست دارم
- شیخ علیرضا ضیایی » آهسته گفتم خب ی چیزی بپوش سرما نخوری آخه باد میاد???
- مقاله کوتاه » (ولایت فقیه) (ضرورت ولایت فقیه و شناخت وظایف) پژوهشگر (علیرضا کدخدایی)
- آقای حسین حسنی » چرا طرح کلی؟ پدید آورده: حسین حسنی
- سایر نویسندگان » روش تعليم و تربيت:
مقالات پربازدید
- آقای سجاد باقری » منظور الهام نامها و اسامی مخلوقات عالم
- سایر نویسندگان » ?سخنی زیبا? ⚫️قال زین العابدین (علیه السلام): ⭕️لوْ یَعْلَمُ النّاسُ
- آقای ابوالفضل میر داداشی » ? معیارهای جدید اخلاقی?
- سایر نویسندگان » ?حادثه افک ?
- آقای امیر حسین جعفری » ✅ یک مسئله از احکام وقف ✅ از دیدگاه حضرت آیتالله العظمی خامنهای «حفظهالله»
- آقای سید محمد جواد محمدی » ?شرطیت مالکیت واقف?
- آقای محمد جواد انصاری » ?تبانى حفصه و عايشه بر ضدّ پيغمبر صلّى اللّه عليه وآله ?
- سید علیرضا مددی » ? نکته ای مهم در مورد صدقه
- آقای حسین حسنی » ? ➖ خلیفه دوم از پیغمبر سوال کرد: «با اینکه امنیت داریم چرا نماز را قصر کنیم؟» ***
- آقای محمد جواد افلاکیان » موضوع :اشکال واقعی به غیر واقع گرا ها
- آقای سید حامد حسینی » سختگيرى بیش از حد عمر نسبت به سعد وقّاص?
- آقای محمد حسین پرتوی » ⭕️ خالد بن ولید و دستور پیامبر اکرم
- سایر نویسندگان » ?سخنی زیبا?
- آقای علی صدرا مافی » چه چیز مضحک تر و بی ثمر تر از ریا⁉️
- آقای طاها دوست محمدی » ?تبانی حفصه و عایشه بر ضدپیغمبر?
بسم الله الرحمن الرحیم
اقسام «ال»
محقق: سید حسن نبوی
مدرسه حضرت بقیة الله عجّل الله تعالی فرجه الشریف
پاییز 1402-1403
اقسام ال:
مغنی الادیب
متن کتاب:
ال على ثلاثة أوجه:
أحدها: أن تكون اسماً موصولاً بمعنى الذي وفروعه و هي الداخلة على اسمي الفاعل والمفعول كقول أمير المؤمنين : «لعن الله الآمرين العالم بالمعروف التاركين له و الناهين عن المنكر العاملين به..
و ربما وصلت بظرف، أو بجملة اسمية، أو فعلية فعلها مضارع
فالأول كقوله:
١٨ - من لا يزالُ شاكراً على المَعَه فَهو حر بعيشة ذات سعه
و الثاني: كقوله:
١٩ من القوم الرسولُ الله منهم لهم دانت رقاب بني معد
و الثالث: كقول الفرزدق
۲۰ - ما أنت بالحكم التُرضى حكومته ولا الأصيل و لا ذي الرأي و الجدل " ولا
و الجميع خاص بالشعر، خلافاً للأخفش و ابن مالك في الأخير.
ترجمه:
الف و لام بر سه قسم است:
قسم اول: اسم موصول: به معنای الذی و فروعات آن است. این نوع ال داخل می شود بر اسم فاعل و اسم مفعول مانند حدیث اميرالمؤمنين علیه السلام: «لعن الله الآمرين العالم بالمعروف التاركين له و الناهين عن المنكر العاملين به..
گاهی متصل می شود به ظرف یا جمله اسمیه و یا جمله فعلیه ای که فعل آن مضارع است.
مثال اتصال ال به ظرف:
من لا يزالُ شاكراً على المَعَه فَهو حر بعيشة ذات سعه
مثال اتصال ال به جمله اسمیه:
من القوم الرسولُ الله منهم لهم دانت رقاب بني معد
مثال اتصال ال به جمله فعلیه با فعل مضارع:
ما أنت بالحكم التُرضى حكومته ولا الأصيل و لا ذي الرأي و الجدل " ولا
تمام این موارد مختص به شعر است. اخفش با این نظر مخالف است و ابن مالک نیز نسبت به مورد آخر مخالفت دارد.
متن کتاب:
الثاني: أن تكون حرف تعريف و هي نوعان: عهدية و جنسيّة، وكلّ منهما ثلاثة أقسام: فالعهديّة: إما أن يكون مصحوبها معهوداً ذكريّاً، نحو: اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحُ المِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوكَبٌ دُرِّيَّ وعبرة هذه أن يسد الضمير مسدّها مع مصحوبها أو معهوداً ذهنيّاً، نحو: ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَة أو معهوداً حضورياً، نحو: اليَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ. و الجنسية إما لاستغراق الأفراد و هي التي تخلفها «كُلّ» حقيقة، نحو: إنَّ الإِنْسَانَ لَفِي خُسْرِ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا أو لاستغراق خصائص الأفراد، و هـي الّتي تخلفها «كل» مجازاً، نحو: «زيد الرجل علماً» أي الكامل في هذه الصفة، أو لتعريف الماهية، وهي التي لا تخلفها «كل» لا حقيقة ولا مجازاً، نحو قوله ﴿وَ جَعَلْنَا مِنَ الماءِ كُلَّ شَيءٍ حَي و قول الإمام الحسن المجتبى اللوم، أن لا تشكر النعمة.
ترجمه:
قسم دوم: حرف تعریف. این قسم ال بر دو نوع است:
1- عهدیه: این نوع ال سه قسم دارد:
قسم اول: عهد ذکری مانند «اللهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحُ المِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوكَبٌ دُرِّيَّ». علامت آن این است که به جای ال و کلمه بعدش، بتوان ضمیر قرار داد.
قسم دوم: عهد ذهنی مانند «لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَة».
قسم سوم: عهد حضوری مانند «اليَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ».
2- جنسیه: این نوع ال نیز سه قسم دارد:
قسم اول: استغراق افراد. این نوع ال چیزی است که «کل» حقیقتا جانشینش می شود. مانند « إنَّ الإِنْسَانَ لَفِي خُسْرِ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا».
قسم دوم: استغراق ویژگی های افراد. این نوع ال جیزی است که «کل» مجازا جانشینش می شود مانند «زيد الرجل علماً» یعنی کامل است در صفات.
قسم سوم: ماهیت. این نوع ال جیزی است که «کل» نه حقیقتا و نه مجازا می تواند جانشینش شود مانند «وَ جَعَلْنَا مِنَ الماءِ كُلَّ شَيءٍ حَي» و حدیث «اللوم، أن لا تشكر النعمة».
متن کتاب:
الوجه الثالث: أن تكون زائدة و هي نوعان: لازمة و غير لازمة فالأولى كالّتي في الأسماء الموصولة على القول بأن تعريفها بالصلة، و كالواقعة في الأعلام بشرط مقارنتها لنقلها كــه اللات والعزى» أو لارتجالها كـ«السموال» أو لغليتها على بعض من هي له في الأصل ك«البيت» للكعبة و «المدينة» لطيبة" و هذه في الأصل التعريف العهد
و الثانية نوعان: كثيرة واقعة في الفصيح وغيرها.
فالأولى: الداخلة على علم منقول من مجرد صالح لها ملموح أصله. ک حارث و «عباس» فتقول فيهما: «الحارث و العباس» و يتوقف هذا النوع على السماع، ألا ترى أنه لا يقال مثل ذلك في نحو: «محمد و احمد».
و الثانية نوعان: واقعة في الشعر، وواقعة في شذوذ من النثر
فالأولى: كالداخلة على قول الرشيد بن شهاب اليشكري:
۲۱- رأيتك لما أن عرفت وجوهنا صدحت و طبت النفس باقيس عن عمرو
و الثانية كالواقعة في قولهم: «أدخلوا الأول فالأول».
ترجمه:
قسم سوم: زائده. ال زائده بر دو نوع است:
1- لازمه: این نوع مانند ال هایی است که در اسماء موصول داخل می شود بنابر این قول که تعریف آن به واسطه صله است. همچنین این نوع ال مانند ال هایی است که واقع می شود در علم ها به شرط همراه بودن ال با نقل آن مانند «اللات و العزی» و یا به شرط همراه بودن ال با ارتجال آن مانند «السموال» و یا به شرط همراه بودن ال با علم بالغلبه شدن مانند «البیت» برای کعبه و «المدینة» برای مدینه طیبه. این نوع ال در اصل، ال تعریف عهد است.
2- غیر لازمه: ال غیر لازمه بر دو نوع است:
نوع اول: بسیار است و واقع می شود در عبارات فصیح که داخل می شود بر علمی که نقل داده شده است از کلمه ای که ال نداشته است و قابلیت ال داشتن را داشته است و به معنای اصلی آن توجه شده است مانند «الحارث» و «العباس». این نوع ال متوقف است بر سماع. آیا نمی بینی که در مانند محمد و احمد اینگونه گفته نمی شود؟!
نوع دوم: بر دو قسم است:
قسم اول: واقع می شود در شعر مانند ال که داخل شده است در قول رشید بن شهاب یشکری:[1]
رأيتك لما أن عرفت وجوهنا صدحت و طبت النفس باقيس عن عمرو
قسم دوم: واقع می شود در موارد نادری در نثر مانند «أدخلوا الأول فالأول» به معنای پشت سر هم و مرتب.
شرح مغنی الادیب (صفایی بوشهری)
ترجمه و شرح مغني الأديب ؛ ج1 ؛ ص109
«أل»
متن «أل» على ثلاثة أوجه: أحدها: أن تكون اسما موصولا بمعنى «الّذي» و فروعه و هي الداخلة ...
شرح يكى از كلمات بسيار پر استعمال در الفاظ عرب «ال» مىباشد، و چون داراى چهارده قسم، با معانى متفاوت است، بحث و تحقيق و تسلّط بر آن باعث فهم دقيق كلام، و عدم تسلّط بر آن موجب عدم فهم يا بدفهمى در معناى مراد متكلّم و نويسنده مىشود.
از اين چهارده قسم، يك قسم اسم، و بقيه حرفند كه اين خود بر دو قسم هستند:
1- غيرزائده كه شش قسم است، 2- زائده كه هفت قسم مىباشد.
و چون اسم شرافت بر حرف دارد، بحث اسم مقدّم بر آن شد و در بحث حروف، چون حروف غيرزائده اصالت دارد بحث از آن مقدّم بر زائده گرديده است.
قسم و وجه اوّل «ال» اين است كه نوع آن اسم و صنف آن موصول مشترك مىباشد يعنى يك لفظ است كه براى تمامى صيغههاى موصول مختص- كه عبارتند از الذى و فروع[2] آن كه تثنيه و جمع، مذكّر و مؤنّث مىباشد- مىتوان استعمال كرد همانند: من و ما و ذو و ما ذا يا من ذا و أىّ.
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 110
و من و ما و ال تساوي ما ذكر
و هكذا ذو عند طيء قد شهر
و مثل ما، ذا بعد ما استفهام
أو من إذا لم تلغ في الكلام
أيّ كما و اعربت ما لم تضف
و صدر وصلها ضمير انحذف
و چون تمامى موصولات از اسماء مبهمه هستند، بنابراين نيازمند جملهاى مىباشند كه آنها را توضيح دهد كه به آن صله مىگويند. از خصوصيات «ال» موصول، اين است كه صله آن، اسم فاعل و اسم مفعولى است كه بر معناى وصفى دلالت كنند و علم نشده باشند و بسيار كم بر غير اين دو، مثل فعل مضارع نيز مىآيد.
و صفة صريحة صلة «ال»
و كونها بمعرب الأفعال قلّ
مانند قول امير كلام عليه السّلام در لعن و نفرين گويندگان بىعمل:
«لعن اللّه الآمرين بالمعروف التاركين له و الناهين عن المنكر العاملين به».[3] شاهد در تمامى الف و لامهايى است كه بر مشتقات- اعم از ثلاثى مجرّد و مزيد فيه، اسم فاعل و اسم مفعول- آمده است.
متن قيل: و الصفات المشبّهة، و ليس بشيء ...
شرح قول ضعيفى است كه مىگويد: صله «ال» علاوه بر اسم فاعل و مفعول، مىتواند صفت مشبّهه نيز باشد. و ابن هشام[4] و ابن مالك در بعض كتبش و ابن عصفور، اين قول را دارند.
لكن اين رأى، قول قابل اعتنايى يقينا نيست، زيرا اصل در صله، جمله فعليه است و اسم فاعل و مفعول چون شبيه فعل مضارع معلوم و مجهول مىباشند، آنها را مىشود تأويل به اين دو فعل برد، لذا مىتوانند صله واقع شوند، ولى صفت مشبّهه را نمىتوان تأويل به فعل برد، زيرا فعل دلالت بر حدوث فعل توسط فاعلش
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 111
را دارد، و صفت مشبّهه دلالت بر ثبوت صفت براى صاحبش مىكند و شىء ثبوتى را نمىتوان تأويل به حدوثى برد، و به همين جهت كه ملاك صله واقع شدن، فعليت و يا تأويل به فعل بردن است، نحويين اتفاق و اجماع دارند كه أفعل تفضيل نمىتواند صله واقع شود، چون تأويل به فعل برده نمىشود، زيرا اوّلا: معناى زيادت و افضليت در آن أخذ شده كه در فعل نيست. و ثانيا: همانند فعل نمىتواند اسم ظاهر، فاعل آن گردد إلّا در مسأله كحل.
متن و ربّما وصلت بظرف، أو بجملة اسمية أو فعلية فعلها مضارع فالأوّل.
شرح و گاهى بهطور قليل «ال» موصوله به ظرف يا جمله اسميه يا جمله فعليهاى كه فعل آن مضارع است، وصل مىشود، يعنى اين سه، صله آن مىگردند. مثال براى اوّل، مانند قول شاعر:
«من لا يزال شاكرا على المعه
فهو حر بعيشة ذات سعة»[5]
شاهد در دخول «ال» موصوله بر «مع» كه ظرف است مىباشد.
تركيب شعر: «من» موصول مبتدأ و مصرع دوّم خبر آن است، و «لا» نافيه و «يزال» از افعال ناقصه، اسم آن ضمير مستتر در آن كه به «من» عود مىكند مىباشد و «شاكرا» خبر آن و «على» جار و الف و لام موصول در محل جر، متعلّق به «شاكرا» و كلّ جمله، صله براى «من» و «مع» ظرف و مضاف به ضمير و متعلّق به «كائن» صله «ال» و فاء زايده و «هو» مبتدأ و «حر» كه در اصل «حرى» بوده و اعلال شده خبر است، و «بعيشة» متعلّق به «حر» و «ذات» صفت براى «عيشة» و «سعة» مضاف اليه است.
معناى شعر: «كسى كه پيوسته سپاسگزار بر چيزى است كه با اوست و داراى آن است پس او سزاوار زندگى داراى وسعت و آسايش است».
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 112
و مثال براى دوّم:
«من القوم الرسول اللّه منهم
لهم دانت رقاب بني معدّ»[6]
شاهد در دخول «ال» بر جمله اسميه، «رسول اللّه منهم» است.
تركيب شعر: «من القوم» خبر مبتداى محذوف «هو من القوم» بوده، و الف و لام موصول در «الرسول» صفت براى «القوم» و در محل جر و جمله اسميه، صله براى الف و لام و محلّى از اعراب ندارد و «لهم» متعلّق به فعل «دانت» و «رقاب» فاعل آن فعل و مضاف به «بني» و «معدّ» مضاف اليه «بني» مىباشد.
و مراد از بنى معد، بنى هاشم است كه «معد» جدّ اعلاى آنان است و مراد از او، معد بن عدنان بن ادد بن همسع بن نبت بن قيدار بن إسماعيل بن إبراهيم الخليل عليه السّلام مىباشد.
معناى شعر: «او از قومى است كه پيامبر خدا از آنان است و گردنهاى فرزندان معد به خاطر آنان فرو آمده است».
و مثال براى سوّم: شعر فرزدق در ردّ داورىكردن يك أعرابى بين او و جرير و اخطل است، كه آن اعرابى فرزدق و آن دو را محكوم كرده بود:
«ما أنت بالحكم الترضى حكومته
و لا الأصيل و لا ذي الراي و الجدل»[7]
شاهد در دخول «ال» بر جمله فعليه كه فعل آن، مضارع است- ترضى- مىباشد.
تركيب شعر: «ما» نافيه و «أنت» اسم آن و «الحكم» خبر «ما» نافيه و باء زائده مىباشد و الف و لام موصول در محل جر صفت «الحكم» و جمله فعليه بعد صله آن است و «ترضى» فعل مجهول و «حكومة» نايب فاعل است كه اضافه به ضمير شده است. و واو عطف مىكند «الأصيل» و «ذي الرأى» را بر «الحكم» و «لا» زائده است و «الجدل» عطف بر «الرأى» مىباشد.
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 113
معناى شعر: «تو نيستى داور و قاضى كه قضاوت او مورد رضايت باشد و نيستى تو انسانى اصيل و صاحب رأى و لايق سخن و گفتگو».
البته بايد دانست كه دخول «ال» موصول بر اين سه، خاص به شعر و ضرورت است، و حال آنكه اين مبنا مخالف قول اخفش است كه مىگويد: الف و لام در نثر نيز بر هرسه مىآيد، و همچنين مخالف قول ابن مالك است كه مىگويد دخول آن بر مضارع خاص شعر نيست و در نثر نيز مىباشد. هرچند دخول آن بر دوتاى ديگر خاص به شعر است.
متن الثّاني: أن تكون حرف تعريف و هي نوعان: عهديّة و جنسيّه و كلّ منهما ثلاثة أقسام: فالعهدية: إمّا ...
شرح دوّمين وجه از وجوه سهگانه «ال» اين است كه حرف تعريف باشد و دلالت بر تعريف و تعيين مدخول خود نمايد. كه مدخول به واسطه آن معرفه مىگردد. اين قسم داراى دو نوع است:
عهدية: كه دلالت بر تعيين و معهوديت و معلوميت مدخول نزد متكلّم و مخاطب مىكند، كه اين خود بر سه قسم است:
الف: يا اينكه مدخول و مصحوب «ال» نزد متكلّم و مخاطب به واسطه ذكر آن در عبارات گذشته معلوم مىبوده باشد، مانند: آيه شريفه:
فِيها مِصْباحٌ، الْمِصْباحُ فِي زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ كَأَنَّها كَوْكَبٌ دُرِّيٌ «النور/ 35»
شاهد در وقوع الف و لام عهد ذكرى بر كلماتى است كه سابقا ذكر شده و به همين جهت بر آنها الف و لام آورده شده مىباشد كه آن كلمات داراى الف و لام عهد ذكرى «المصباح» و «الزجاجة» است.
و ملاك و معيار «ال» عهد ذكرى، قرار دادن ضمير بجاى آن و مدخولش، و در اين صورت صحيح بودن كلام است، چنانكه مىتوان در هردو معهود ذكرى در آيه،
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 114
ضمير مناسب آن دو را قرار داد و آيه همان معناى اصلى خود را داشته و از جهت نحوى نيز اشكالى پديد نيايد.
ب: يا اينكه مدخول و مصحوب «ال» نزد متكلّم و مخاطب به واسطه علم قبلى و تصوّر ذهنى آن دو به آن معلوم مىبوده باشد، مثل آيه شريفه: إِذْ يُبايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ «الفتح/ 18» كه هم خداوند كه متكلم و هم مخاطبين مىدانند آن درختى كه در زير آن بيعت واقع شد كدام است، و آن شجره سمره بود كه در تحت آن بيعت رضوان واقع شد.
ج: يا اينكه مىبوده باشد مدخول آن، معهود و معلوم نزد متكلّم و مخاطب به جهت حضور آن، مانند: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ «المائدة/ 3» كه به معناى امروز است و مراد از آن، روز عيد غدير خم است و در اينجا به جهت اينكه اين آيه در آن روز نازل شده، حضور آن روز باعث معلوميت «يوم» مىگردد. لذا الف و لام عهد حضور بر آن داخل شده است.
متن و الجنسية: إمّا لاستغراق الأفراد و هي التي ...
شرح دوّمين نوع از «ال» تعريف «ال» جنسيه است كه خود بر سه قسم است:
1- يا براى دلالت بر استغراق و شمول جميع افراد مدخول است، كه ملاك و نشانه آن اين است كه بتوان كلمه «كلّ» را حقيقتا به جاى «ال» گذاشت و مجاز نيز لازم نيايد، مثل آيه شريفه: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ «و العصر/ 2 و 3» كه الف و لام «الإنسان» براى استغراق افرادى است و مىتوان كلمه «كلّ» به جاى آن گذاشت و معنا حقيقتا درست باشد، و استثناء نيز دليل بر استغراق افرادى آن است زيرا همواره استثناء از كلمات عام مىشود. نام اين قسم در اصطلاح، «ال» استغراق افراد مىباشد.
2- يا براى دلالت بر استغراق و شمول جميع صفات مدخول است و
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 115
علامت آن اين است كه اگر «كلّ» به جاى آن قرار داده شود مجاز در كلام لازم آيد، مانند: «زيد الرجل» يعنى زيد تمامى صفات مردانگى را داراست و اگر «كلّ» را به جاى «ال» بگذاريم، مجاز لازم مىآيد، زيرا مىشود: «زيد كلّ رجل» در حالى كه زيد تمامى مردان حقيقتا نيست.
3- يا براى دلالت بر تعريف ماهيّت و حقيقت آن اسم مدخول است كه ديگر «كلّ» نه حقيقتا و نه مجازا نمىتواند جايگزين «ال» شود، و در اين قسم نظر و توجّه به صرف ماهيت آن است و به افراد و صفات آن نظر و توجّهى نيست. مانند آيه شريفه: وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍ «الأنبياء/ 30» كه مراد از آن ماهيت مشخص و معلوم آب است.
يا حديث امام حسن مجتبى عليه السّلام كه در تعريف پستى و لئامت مىگويند:
(اللوم أن لا تشكر النعمة)[8] يعنى: «پستى يعنى شكر نكردنت نعمت خدا را».
بعضى از نحويين مثل ابن مالك درباره «ال» ماهيّت مىگويند: همانا آن «ال» تعريف است، زيرا ماهيات و جنس اشياء در اذهان انسانها امور و اشياء معلوم و معهودى هستند، كه دقيقا بعضى از بعض ديگر متمايزند و قابل اشتباه با يكديگر نيستند و هرگاه متكلّم مىخواهد اشاره به همين معلوميت ماهيت يك شيء كند، الف و لام براى بيان همين معلوميت و تمايز اين ماهيت از ديگر اجناس و ماهيات مىآورد. بنابراين در تقسيم «ال» عهديه مىگويند: بر دو قسم است: عهد شخصى كه خود سه فرد- ذكرى، ذهنى و حضورى- دارد و عهد جنسى كه يك فرد دارد و «ال» جنس بر دو قسم است: 1- استغراق افراد. 2- استغراق صفات.
متن و الفرق بين المعرّف ب «ال» هذه و بين اسم الجنس النكرة هو الفرق ...
شرح و فرق بين اسمى كه تعريف گرديده شده به اين «ال» مورد بحث- يعنى «ال»
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 116
ماهيت- با اسم جنس نكره مثل: «رجل» همانند فرق بين مطلق و مقيّد است. و دليل اين كلام، اين است كه كلمهاى كه داراى الف و لام است دلالت مىكند بر يك ماهيت به قيد معلوميت و حضور آن در ذهن و لكن اسم جنس نكره تنها دلالت دارد بر ذات آن ماهيت بدون اعتبار و ملاحظه هيچ قيدى، به اين صورت كه اوّلى به شرط حضور در ذهن است، و دوّمى لا بشرط حضور يا عدم حضور در ذهن است، مانند «الرجل» يعنى ماهيت مرد كه نزد مخاطب و متكلّم حاضر در ذهن و معلوم و متصوّر است، و «رجل» يعنى صرف ماهيت مرد چه ماهيت آن تصور گردد و چه تصور نگردد.
متن الوجه الثّالث: أن تكون زائدة و هي نوعان: لازمة و غير لازمة. فالاولى: كالتي في الأسماء الموصولة ...
شرح وجه و صنف سوّم از وجه سهگانه «ال» اين است كه زائده باشد كه مفيد تعريف معناى مدخول خود نمىگردد «نه لفظا و نه معنا» و خود داراى دو نوع است:
1- لازمه: يعنى همواره اين «ال» زائده بر مدخول خاص خود در استعمال وجود دارد.
2- غير لازمه: كه گاهى بر مدخول خاص خود داخل مىشود.
امّا نوع اوّل داراى چهار قسم است:
1- «ال» داخله بر اسمهاى موصول مختصه، البته بنا بر قول به اينكه موصولات معرفه بودنشان به واسطه صله آنهاست. اين نظريه را ابن مالك، دمامينى[9] و اشمونى[10] اختيار نمودهاند.
و قد تزاد لازما كالّلات
و الآن و الّذين ثمّ اللائي
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 117
ولى اگر بگوييم تعريف موصولات به واسطه «ال» است، آن وقت الف و لام زائده نبوده بلكه «ال» تعريف مىباشد و در اين صورت صله مكمّل تعريف است و اين قول اخفش است، قول سوّم اين است كه موصولات فى حدّ نفسه معرفه هستند و «ال» زائده است. اين قول محقق رضى[11] است.
2- «ال» ناقله: كه واقع مىشود بر اعلام منقول. قابل ذكر است كه شرط اين قسم اين است كه الف و لام از همان ابتداى نقل بر اسم منقول داخل شده باشد، مانند: «اللّات» كه اسم فاعل «لتّ يلتّ» به معناى كوباننده[12] و مخلوط كننده، كه از معناى وصفى خود نقل داده شده همراه با «ال» براى بت قبيله ثقيف، و «العزّى» افعل تفضيل و مؤنّث «الأعزّ» كه از معناى وصفى خود نقل داده شد همراه با «ال» و علم شده براى بت قبيله بنى كنانه.
3- «ال» مرتجله است كه داخل بر اعلام مرتجل مىشود البته به شرط مقارنت و همراهى اين الف و لام با نقل ارتجالى آنها همانطور كه در «ال» ناقله شرط مىباشد مانند: «السموأل» بر وزن «سفرجل» كه در لغت به معناى پشه است و نقل ارتجالى داده شده به «ابن عاديا» از شعراى يهودى كه در كتاب «حماسه ابى تمام»، بعض از اشعار او، مذكور مىباشد.
بايد دانست كه فرق اعلام منقوله و اعلام مرتجله اين است كه در اوّلى مناسبت بين معناى منقول اليه و منقول منه مىباشد، امّا در دوّمى اصلا يا ملاحظه مناسبت نشده است و يا اساسا نقل داده نشده بلكه هماكنون بدون سابقه قبلى وضع براى اسمى شده است. به همين جهت به آن ارتجالى يعنى بىسابقه مىگويند.
4- «ال» غالبيه كه بر اسم علم بالغلبه واقع مىشود و در اينجا هم آن شرط مىباشد كه عبارت است از: مقارنت دخول «ال» با علم بالغلبه شدن، و شايان ذكر است كه علم بالغلبه يعنى نقل دادن يك اسم كلى به بعض (يكى) از افرادى كه آن كلمه علم، بالوضع الأوّلى و در اصل براى دلالت و تطبيق بر هريك از آن افراد بوده
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 118
است. مانند: «البيت» كه در اصل و وضع اوّلى، بدون «ال» يك اسم كلى بوده و تمامى خانهها از مصاديق آن بوده است، لكن به جهت غلبه و كثرت استعمال اين لفظ همراه با «ال» در يكى از مصاديق آن- كه خانه خداست- اين كلمه همراه با «ال» علم شده است، و همچنين است كلمه «المدينه» كه اوّلا بدون «ال» يك معناى كلى داشته كه تمامى شهرها مصاديق آن بوده سپس همراه با «ال» وضع تعيّنى پيدا كرده و علم بالغلبه براى مدينة الرسول و شهر طيبه، شده است.
و قد يصير علما بالغلبة
مضاف أو مصحوب ال كالعقبة
قابل ذكر است اين الف و لام در اصل و قبل از علم بالغلبه شدن كه روى اين نوع كلمات قرار داشته، «ال» تعريف عهد ذهنى بوده است، بهعنوان مثال:
«المدينه» يعنى شهر خاصى كه معلوم است ذهنا براى متكلّم و مخاطب، و حالا كه نقل داده شده با آن الف و لام، چون خود آن كلمه، معرفه و علم مىشود، ديگر آن الف و لام زائده مىگردد.
متن و الثّانية: نوعان: كثيرة واقعة في الفصيح و غيرها، فالأولى: الداخلة على علم ...
شرح دوّمين قسم از «ال» زائده، غير لازمه است كه خود داراى دو نوع است:
1- «ال» كثير الاستعمالى كه واقع مىشود در عبارات فصيح و آن «ال» لمحّيه است كه داخل بر اسم علم منقولى مىشود كه داراى اين سه شرط باشد:
الف: نقل از اسم مجرّد از الف و لام باشد، بنابراين اين «ال» بر اسم منقولى كه سابقا الف و لام داشته، نمىآيد.
ب: نقل از لفظى كه داراى صلاحيت دخول الف و لام داشته است باشد، پس بر امثال «يزيد» و «يشكر» كه در اصل فعل بودهاند و هماكنون علم منقول شدهاند، نمىآيد زيرا در اصل فعل بودهاند.
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 119
ج: نقل از اسمى باشد كه الآن هم در معناى علمى، نگاهى و توجّهى به معناى اوّل و اصلى آن اسم شده باشد. و اين «ال» رمز و نشانه اين توجّه و ملاحظه است.[13] مانند: «الحارث» و «العباس» كه داراى هرسه شرط مىباشند. و از «حارث» و «عباس» به معناى برزگر، و تندخو و ترشرو نقل داده شده، هرچند كه الآن علم هستند و اسم اشخاص شدهاند، لكن به معناى اوّلى آنها توجّهى است. نام آن شخص «الحارث» شده تا در آينده دهقان شود و آن ديگرى، انسان شجاع و داراى تعصّب و خوى تند گردد.
بايد گفت كه اين «ال» موجب تعريف مدخول نمىشود، به همين جهت، ذكر و حذف آن در اين مورد مساوى است:
و بعض الأعلام عليه دخلا
للمح ما قد كان عنه نقلا
كالفضل و الحارث و النعمان
فذكر ذا و حذفه سيّان
البته بايد دانست كه دخول اين «ال» بر اسماء منقول، سماعى است و داراى ضابطه خاصى نيست، لذا موارد و مواضع جواز استعمال آن متوقف بر استعمال عرب و سماع از آن مىباشد، چنانكه ملاحظه مىشود كلمه «محمّد و أحمد» هرچند نقل از اسم مفعول و افعل تفضيل داده شدهاند و معناى اوّلى آنها هماكنون مورد لحاظ است لكن عرب الف و لام لمحّيه بر آن داخل نكرده بنابراين اين دو را نمىشود با اين الف و لام استعمال كرد.
2- «ال» زائده غير لازمه غير كثير الاستعمال: كه خود داراى دو قسم است:
الف: «ال» ضروريه كه در اشعار واقع مىشود، مانند شعر رشيد بن شهاب يشكرى:
«رأيتك لمّا أن عرفت وجوهنا
صددت و طبت النفس يا قيس عن عمرو»[14]
شاهد در دخول «ال» است بر «نفس» كه تمييز است و بايد تمييز نكره باشد و به جهت ضرورت شعرى و تصحيح قافيه «ال» بر آن آمده است.
ترجمه و شرح مغني الأديب، ج1، ص: 120
تركيب شعر: «رأيتك» فعل و فاعل و ضمير خطاب در محل نصب، مفعول آن.
«لمّا» ظرفيه شرطيه و «أن» زائده و «عرفت» فعل شرط و «وجوهنا» مفعول و مراد از آن «أنفسنا» مىباشد و «صددت» جواب شرط به معناى «تسلّيت» و «عن عمرو» جار و مجرور متعلّق به «صددت» و «طبت» فعل و فاعل و «النفس» تمييز نسبى و «يا» حرف ندا و «قيس» منادا و جمله «طبت النفس يا قيس» معترضه بين عامل و معمول است.
معناى شعر: «ديدم تو را زمانى كه شناختى وجود ما را، پس تسلّى دادهاى و روى برگرداندهاى از خونخواهى از قتل عمرو پس تو پاك هستى از حيث نفس اى قيس.» و ابن مالك در الالفيه اشاره به همين شعر براى تمثيل براى اين قسم دارد:
للاضطرار كبنات الأوبر
كذا و طبت النفس يا قيس السري
ب: «ال» شاذة كه در نثر بهطور بسيار كم واقع مىشود و اين قسم هم سماعى است. مثل قول عربها كه مىگويند: «ادخلوا الأوّل فالأوّل» كه شاهد در دخول «ال» بر كلمه «اوّل» است كه حال بوده و حال بايد نكره باشد. بنابراين الف و لام زائده است، و معناى مثال عبارت است از: «داخل شويد در حالى كه ترتيب بايد مراعات شود».[15]
سیوطی
البهجة المرضية على الفية ابن مالك ؛ ص77
الخامس من المعارف المعرّف بأداة التعريف أي بآلته
أل حرف تعريف أو اللّام فقط
فنمط عرّفت قل فيه النّمط
(أل) بجملتها هل هي (حرف تعريف أو اللّام فقط) فيه خلاف: فالخليل على الأوّل[16] و رجّحه المصنّف في شرح الكافية و التسهيل، فالهمزة همزة قطع و سيبويه و الجمهور- كما قال أبو البقاء في شرح التّكملة- على الثّانى[17] فالهمزة اجتلبت[18] للنّطق بالساكن و جزم[19] المصنف في فصل زيادة همزة الوصل بأنّ همزة أل وصل يشعر[20] بترجيحه لهذا القول و لسيبويه قول آخر: إنّها بجملتها حرف تعريف و الألف زائدة[21] (فنمط عرّفت) أي أردت تعريفه (قل فيه النّمط) و هو ثوب يطرح على الهودج و الجمع «أنماط».
البهجة المرضية على الفية ابن مالك، ص: 78
و اعلم أنّ أل يكون لاستغراق[22] أفراد الجنس إن حلّ محلّها كلّ على سبيل الحقيقة و لاستغراق صفات الأفراد إن حلّ على سبيل المجاز[23] و لبيان الحقيقة إن أشيربها و بمصحوبها[24] إلى الماهيّة من حيث هي هي[25] و لتعريف العهد[26] الذّهني و الحضوري و الذّكري.
و قد تزاد لازما كاللّات
و الآن و الّذين ثمّ اللّاتي
(و قد تزاد لازما)[27] بأن كان[28] ما دخلت عليه معرّفا بغيرها (كاللات) اسم صنم كان بمكّة (و الآن) اسم للوقت الحاضر، و هو[29] مبنيّ لتضمّنه معنى أل الحضورية، قيل:
و هذا من الغريب[30] لكونهم جعلوه متضمّنا معنى أل الحضوريّة و جعلوا أل الموجودة
البهجة المرضية على الفية ابن مالك، ص: 79
فيه زائدة و بني على الحركة لالتقاء الساكنين[31] و كانت فتحة ليكون بناؤه على ما يستحقّه الظّروف[32].
(و الّذين ثمّ اللّاتي) جمع الّتي. و هذا[33] على القول بأنّ تعريف الموصول بالصّلة و أمّا على القول بأنّ تعريفه باللّام إن كانت فيه[34] و بنيّتها إن لم تكن فليست زائدة.
و لاضطرار كبنات الأوبر
كذا و طبت النّفس يا قيس السّري
(و) تزاد زائدة غير لازمة بأن دخلت (لإضطرار كبنات الأوبر) في قول الشّاعر:
[و لقد جنيتك أكمئا و عساقلا]
و لقد نهيتك عن بنات الأوبر
أراد به[35] بنات أوبر و هو ضرب من الكمأه (كذا و طبت النّفس) في قول الشاعر:[36]
رأيتك لمّا إن عرفت وجوهنا
صددت و طبت النّفس (يا قيس) عن عمرو
أراد نفسا، و قوله (السّري) معناه الشريف تمّم به البيت.
و بعض الأعلام عليه دخلا
للمح ما قد كان عنه نقلا
كالفضل و الحارث و النّعمان
فذكر ذا و حذفه سيّان
(و بعض الأعلام) المنقولة (عليه دخلا للمح ما)[37] أي لأجل ملاحظة الوصف
البهجة المرضية على الفية ابن مالك، ص: 80
الّذي (قد كان عنه[38] نقلا كالفضل) يسمّى[39] به من يتفأّل بأنّه يعيش و يصير ذا فضل (و الحارث) يسمّى به من يتفأّل بأنّه يعيش و يحرث (و النّعمان[40] فذكر ذا) أي أل (و حذفه) بالنسبة إلى التّعريف (سيّان)[41].
و قد يصير علما بالغلبة
مضاف او مصحوب أل كالعقبة
(و قد يصير[42] علما بالغلبة) كابن عباس و ابن عمر و ابن مسعود للعبادلة[43] (أو مصحوب أل كالعقبة) لإيلة و المدينة للطّيبة و الكتاب لكتاب سيبويه. ثم الّذي صار علما بغلبة الإضافة لا تنزع منه[44] بنداء و لا بغيره كما قال في شرح الكافية.
و حذف أل ذي إن تناد أو تضف
أوجب و في غيرهما قد تنحذف
(و حذف ال) ذي[45] من الاسم الّذي كان علما بغلبتها (إن تناد أو تضف أوجب)
البهجة المرضية على الفية ابن مالك، ص: 81
نحو «يا أعشى»[46] و «هذه مدينة الرّسول صلّى اللّه عليه و آله و سلّم»[47] (و في غيرهما) أي غير النّداء و الإضافة (قد تنحذف) أل بقلّة نحو «هذا عيّوق[48] طالعا».[49]
جواهر البلاغة
ترجمه و شرح جواهر البلاغة ؛ ج1 ؛ ص235
المبحث الثامن فى تعريف المسند اليه بأل
يؤتى بالمسند اليه معرّفا بأل العهديّة أو أل الجنسية لاغراض آتية:
ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج1، ص: 236
بحث هشتم
درباره معرفه آوردن مسند اليه، به وسيله «أل» است. مسند اليه، براى هدفهاى آينده، با «ال» عهدّيه يا «ال» جنسيّه، آورده مىشود.
أل العهدّية
أل العهدّية، تدخل على المسند إليه للاشارة إلى فرد معهود خارجا بين المتخاطبين.
«أل» عهدّيه بر مسند اليه، داخل مىشود تا اشارتى باشد به فردى كه بين متكلم و مخاطب، آشنايى بيرونى دارد.
توضيح: مخاطبين: دو كسى كه با هم گفتگو مىكنند.
و عهده يكون:
(الف) إمّا بتقدم ذكره صريحا كقوله تعالى: «كَما أَرْسَلْنا إِلى فِرْعَوْنَ رَسُولًا فَعَصى فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ» و يسمّى عهدا صريحيّا.
(ب) و إمّا بتقدّم ذكره تلويحا كقوله تعالى: وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى (فالذكر و إن لم يكن مسبوقا صريحا) ژإلّا انّه إشارة إلى «ما» فى الآية قبله: «رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ «ما» فِي بَطْنِي مُحَرَّراً» فانّهم كانوا لا يحررون لخدمة بيت المقدّس إلّا الذكور و هو المعنىّ «بما» و يسمّى عهدا كنائيا.
آشنايى و معهود بودن چيزى كه (أل) عهديه بر آن، داخل شده، بدينسان است:
الف: قبلا به طور صريح، ذكر شده است. مانند سخن خداى والا: «كَما أَرْسَلْنا ...»[50] همانگونه كه ما به سوى فرعون، پيامبرى فرستاديم و او پيامبر را نافرمانى كرد. در اين آيه شريفه، «ال» داخل شده بر «الرّسول» «أل» عهديه است. چون پيش از آن، «رسولا» ذكر گرديده است. و اين عهد، عهد صريحى است.
توضيح پيش از ترجمه
همسر عمران (مادر حضرت مريم) هنگام باردارى در اين اميد و آرزو بود كه پسر بزايد،
ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج1، ص: 237
از اينرو نذر كرد كه: فرزندش را از قيد و بند كارهاى شخصى و خانوادگى رها كند تا خدمتگذار بيت المقدس شود. وى با خدا گفت: «رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ ما فِي بَطْنِي مُحَرَّراً»[51] خداوندا، من براى تو، نذر كردم: طفلى را كه در دل دارم، در راه خدمتگذارى به بيت المقدس آزاد بگزارم. در آن زمان، رسم چنين بود كه تنها پسران و مردان مىتوانستند خادم بيت المقدس شوند، بدين جهت نذر مادر مريم، نشاندهنده اين است كه او مىپنداشته: آنچه در دل دارد، پسر است. بنابراين، «ما» ى موصوله، در عبارت «ما فى بطنى» به معناى پسر است. لكن مادر مريم، هنگام زايمان، ديد فرزندش دختر است. با اندوه گفت: «رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثى»[52] خداوندا، دختر زاييدم. خداوند متعال فرموده است:
«وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى» يعنى: پسرى كه آرزو داشتى در عظمت و مجد، چونان دخترى كه به تو داده شده نيست.
در اينجا «الذّكر» معرّف به «أل» عهديه است لكن پيش از آن، صريحا ذكر نشده است بل تلويحا و به صورت «ما» در «ما فى بطنى محرّرا» ذكر گرديده است.[53] «تلويحا»: به طور اشاره و كنايه. اكنون به ترجمه متن كتاب بنگريد.
ب: يا به اشاره، ذكر شده باشد، مانند سخن خداى برين: «وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى» «الذّكر» گرچه قبلا به طور صريح، ذكر نگرديده، لكن اشاره به «ما» در آيه پيشين است:
«رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ ما فِي بَطْنِي مُحَرَّراً» چون آنان تنها پسران را براى خدمت به بيت المقدس، آزاد مىگذاشتند، و همين پسر، مقصود از «ما» ى موصوله است. و هرجا كه ذكر آن به شكل اشاره و كنايه باشد عهد كنايى مىگويند.
عبارت «هو المعنّى بما» يعنى همان پسر، مقصود «ما» موصوله است. در اين جمله، «المعنّى» تشديد دارد. و به معنى قصد شده و مقصود است.
(ج) و إمّا بحضوره بذاته. نحو: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ» أو بمعرفة السّامع له نحو: هل إنعقد المجلس و يسمّى عهدا حضوريّا.
ج: يا آنچه «أل» بر آن درآمده است خودش حضور داشته باشد. مانند: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ
ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج1، ص: 238
لَكُمْ دِينَكُمْ»[54] امروز، كيش و آيين شما را كامل كردم. كه «اليوم» با حضور همان روز خاص (عيد مبارك غدير) گفته شده است. يا شنونده، آنچه «أل» بر آن داخل شده است را بشناسد، مثل: «هل إنعقد المجلس» آيا آن مجلس برپا شد. در اينجا متكلم، از مجلسى سؤال مىكند كه آن را مىشناسد. و هركجا كه مدخول «أل» حضور داشته باشد يا شنونده آن را بشناسد، عهد حضورى ناميده مىشود.
أل الجنسيّة
أل الجنسيّة و تسمّى لام الحقيقة تدخل على المسند إليه لاغراض أربعة:
1- للاشارة إلى الحقيقة من حيث هى بقطع النّظر عن عمومها و خصوصها، نحو:
الإنسان حيوان ناطق.
و تسمّى لام الجنس لانّ الإشارة فيه إلى نفس الجنس بقطع النّظر عن الافراد نحو:
الذّهب أثمن من الفضّة.
2- أو للإشارة إلى الحقيقة فى ضمن فرد مبهم، اذا قامت القرينة على ذلك. كقوله تعالى: وَ أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ.
و مدخولها فى المعنى كالنّكرة فيعامل معاملتها و تسمّى: لام العهد الذّهنى.
أل جنسيّه كه «لام» حقيقت ناميده مىشود براى هدفهاى چهارگانه، بر مسند اليه، داخل مىشود:
1- براى اشارهكردن به حقيقت، از حيث حقيقت بودن و بدون نظر داشت به همه افراد آن حقيقت يا بعضى از آن افراد. مانند: «الانسان حيوان ناطق» در اين مثال، حقيقت انسان، مراد است و كارى به همه افراد يا برخى از آن نداريم. و لام جنس، نام گرفته است زيرا با اين «لام» به خود جنس اشاره مىشود و توجه به افراد، قطع مىگردد. مثل «الذّهب أثمن من الفضّه» طلا گرانبهاتر از نقره است. در اينجا، تنها جنس طلا و نقره مورد توجّه است نه نمونههاى خاص زرين يا سمين.
2- براى اشارهكردن به حقيقتى كه در يك فرد نامشخص تجلّى پيدا كرده است زمانى
ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج1، ص: 239
كه بر چنين چيزى، قرينه، دلالت كند مثل: «وَ أَخافُ أَنْ يَأْكُلَهُ الذِّئْبُ»[55] مىترسم گرگ او را بخورد. در اينجا «الذّئب» اشاره به گرگ است، حقيقتى كه در يك فرد نامعلوم، تبلور يافته، و آنچه چنين «الى» بر سر آن، در آمده از نظر معنى، مثل نكره است و با آن چونان نكره رفتار مىشود و اين لام، لام عهد ذهنى نام مىگيرد. در اين مثال «أن ياكله» «أكل» قرينه است كه در اينجا حقيقت و جنس گرگ اراده نشده است. «فيعامل معاملتها»: با آن، چون نكره رفتار مىشود.
3- أو للإشارة إلى كلّ الافراد الّتى يتناولها اللفظ بحسب اللغة.
(الف) بمعونة قرينة حالية نحو: «عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ»* أى كلّ غائب و شاهد.
(ب) أو بمعونة قرينة لفظية نحو: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ أى كل إنسان، بدليل الاستثناء بعده و يسمّى استغراقا حقيقيا.
4- أو للاشارة إلى كلّ الافراد مقيّدا نحو: جمع الامير التّجار و ألقى عليهم نصائحه أى جمع الامير تجار مملكته لا تجار العالم أجمع و يسمّى استغراقا عرفيا.
3- يا لام جنس بر سر مسند اليه در مىآيد تا اشاره كند به همه افرادى كه لفظ بر اساس معناى لغوى خويش، آنها را فرا مىگيرد اكنون، اين چند گونه است:
الف: به دليل قرينه حاليه، همه افراد را در بر مىگيرد مثل: «عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ»[56]
ترجمه و شرح جواهر البلاغة، ج1، ص: 240
يعنى: خداوند متعال، به هرغيبى و به هرآشكارى آگاهى دارد.
مقصود از قرينه حاليه، واقعيتها، دلالتها و حقيقتهاى غير لفظى است.
ب: يا به كمك قرينه لفظيه، بر فراگيرى همه افراد، دلالت مىكند، مثل: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِي خُسْرٍ»[57] بىشك همه افراد انسان در زيانند.
«أل» بر سر «الإنسان» «أل» حقيقت يا جنس است و همه افراد انسان را در بر مىگيرد و اين، به دليل قرينه لفظى يعنى آمدن استثناء، پس از اين آيه است. اگر «الإنسان» دلالت بر فرا گرفتن همه افراد، نداشت، نمىشد «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا ...»* را به دنبال آن آورد و بعضى از افراد آن را استثناء كرد و اين نوع استغراقها، (الف و ب) استغراق حقيقى ناميده مىشود.
4- يا «لام» جنس بر اسم داخل مىشود تا به همه افراد، اشاره كند اما همه افرادى كه مقيد و محدود به مرزى هستند. مثلا همه افراد يك شهر، يك كشور و يا يك حزب. مانند:
«جمع الامير التّجار ...» پادشاه، تاجران را گرد آورد و پندهايى به آنان، ارائه كرد پيداست كه: پادشاه، همه تاجران كشور خويش را جمع كرده است نه همه تاجران جهان را. و اين فراگيرى مقيد، استغراق عرفى ناميده مىشود.[58]
[59]
بدایة النحو
التعريف
تعريف
المعرَف بـ «أل»: اسمٌ دَخَلَتْ عَلَيهِ « أل » الحرفيّة الأصليّة فأفادته التعريف، نحو: «الرجل».
.٢ أقسام «أل» الحرفية الأصلية
تَنقَسِم «أل» هذه إلى قسمين:
١. العهديّة: هي التي تدخل على النكرة و تدلّ على أن مدخولها فرد معين . و هي على ثلاثة أصناف:
أ) العهد الذكري: هي التي تدل على تعيين مدخولها بأنه هو المذكور سابقاً، كقوله تعالى: كَما أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولاً فَعَصَى فِرْعَوْنُ الرَّسُول ﴾ (المزمل: ١٥ و ١٦ ) .
ب العهد الحضوري: هي التي تدلّ على تعيين مدخولها بأنه هو الحاضر عند المتكلّم، كقوله تعالى: (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتي ) (المائدة : ٣ ) .
(ج) العهد الذهني: هي التي تدلّ على تعيين مدخولها بأنه معهود في ذهن المتكلّم المخاطب فينصرف إليه بمجرد النطق به، كقوله تعالى (لَقَدْ رَضِيَ اللهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ) (الفتح: ۱۸) .
.٢ الجنسيّة هي التي تدخل على النكرة و تدلّ إما على إرادة ماهية المدخولها أو استغراق جميع أفراده أو خصائصه
فهي على ثلاثة أقسام :
أ) الماهية: هي التي تدخل على أسماء الأجناس و تدلّ على إرادة نفس الماهية المعينة الا أفرادها، ولذلك لا يصح حلول كلّ محلّها ، كقوله : (وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حى (الأنبياء: ٣٠).
ب) الاستغراقية الأفرادية: و هي التي تدل على إرادة جميع أفراد مدخولها و علامتها صحة حلول «كل» محلّها حقيقة، وصحة الاستثناء من مدخولها، كقوله تعالى: والعصر إن الإنسانَ لَفِي خُسْرٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بالصبر العصر: ١-٣)
ج الاستغراقية :الصفاتية و هى التى تدل على إرادة اجتماع جميع صفات أفراد جنس مدخولها فيه . و علامتها صحة حلول كل، محلها مجازاً، نحو: أنت الرجل، أي أنت كل رجل صفة
تنبیه:
قد تكون « آل » حرفيه زائدة لازمة كما في الموصولات، كـ : الذي - التي و غير لازمة كـ : الفضل، وقد تكون موصولة اسمية أيض الما تقدم
[1] مراجعه شود به سیوطی 203.
[2] ( 1)-« الذي» اصل در موصولات مختصه است زيرا اصل در الفاظ تذكير و افراد است.
[3] ( 1)- نهج البلاغة: ط 129/ 401.
[4] ( 2)- قطر الندى: 102.
[5] ( 1)- همع الهوامع: 1/ 85، شرح الاشموني: 1/ 165، شرح ابن عقيل: 1/ 160، النحو الوافي: 1/ 351، الخزانة: 1/ 20، شرح شواهد المغني: 1/ 161، شرح أبيات مغني اللبيب: 1/ 290.
[6] ( 1)- همع الهوامع: 1/ 85، الخزانة: 1/ 14، منحة الجليل: 1/ 158، الإنصاف: 521، شرح الكافية: 2/ 39، لسان العرب: 12/ 386 و 564، البهجة المرضية: 37، شرح أبيات مغني اللبيب: 1/ 291، شرح الاشموني: 1/ 165.
[7] ( 2)- البهجة المرضية: 37. شرح ابن عقيل: 1/ 157. أوضح المسالك: 1/ 118. شذور الذهب: 16. النحو الوافي:
1/ 350. همع الهوامع: 1/ 85. شرح الاشموني: 1/ 165. الإنصاف: 521. شرح أبيات مغني اللبيب: 1/ 292.
[8] ( 1)- تحف العقول: 168.
[9] ( 1)- تحفة الغريب: 1/ 111.
[10] ( 2)- شرح الاشمونى: 1/ 181.
[11] ( 1)- شرح الكافية: 2/ 39.
[12] ( 2)- مجمع البحرين: 2/ 218.
[13] ( 1)- النحو الوافي: 1/ 391.
[14] ( 2)- شرح ابن عقيل: 1/ 182، البهجة المرضية: 41، أوضح المسالك: 1/ 129، شرح الاشموني: 1/ 182، النحو الوافي:
1/ 390، التصريح على التوضيح: 1/ 151، همع الهوامع: 1/ 80.
[15] صفايى، غلامعلى، ترجمه و شرح مغني الأديب، 4جلد، قدس - قم - ايران، چاپ: 8، 1387 ه.ش.
[16] ( 1) أي أنها بجملتها حرف تعريف.
[17] ( 2) أي: على القول بأن اللام فقط حرف تعريف.
[18] ( 3) أي: جيء بها لكون اللام ساكنة و عدم إمكان الابتداء بالساكن.
[19] ( 4) بسكون الزاء و ضم الميم مبتداء و خبره يشعر.
[20] ( 5) يعني بما أنّ ذلك الفصل انعقد لزيادة همزة الوصل و المصنف ذكر همزة أل في ذلك الفصل و جزم هناك بأنها همزة وصل ينتج ذلك بأنّ همزة أل زائدة.
[21] ( 6) توجيه ذلك أنّ الموضوع للتعريف في الأصل هو اللام فقط إلّا أنّ كثرة استعمال الألف الزائدة معها أوجب لزوم الألف بحيث لو لم تذكر معها لم تفد التعريف وحدها.
[22] ( 1) أي: لشمول الحكم لجميع أفراد الجنس نحو« السارق و السارقة فاقطعوا أيديهما» فحكم القطع شامل لجميع أفراد السارق و السارقة و يصح وضع كل محلها حقيقة فيقال: كل سارق و سارقة فاقطعوا من غير تجوّز.
[23] ( 2) كقولك لشخص: أنت الرجل تريد في ادعائك مدحا أنّه جامع لجميع صفات الرجل و أنه كلّ الرجل و معلوم أن كل هنا مجاز لعدم وجود جميع الصفات في هذا الشخص و أيّ شخص غيره.
[24] ( 3) أي: بمدخولها.
[25] ( 4) أي: من حيث إنها ماهية و ذات لا من حيث أفرادها الخارجية نحو الرجل خير من المرئة إذ المراد أنّ ذات الرجل و خلقته الأصلية خير من خلقة المرئة لا أن أفراد الرجل خير من أفراد المرئة و إلّا فكم من امرئة خير من رجل.
[26] ( 5) العهد هو العلم بشىء سابقا فالذهني نحو قولك طلعت الشمس لوجود الشمس في ذهن السامع و الحضوري كقولك في رجل حاضر عندك ما بال الرجل لا يتكلم و الذكري كقولك رأيت رجلا فأكرمت الرجل.
[27] ( 6) أي: زيادة لازمة لا يجوز حذفها.
[28] ( 7) بيان للزيادة فأن مدخولها و هو لات و أن معرفان بالعلمية قبل دخول أل فلات علم لصنم و أن علم لوقت خاص و هو الوقت الحاضر.
[29] ( 8) يعني: الآن.
[30] ( 9) فإن تضمنه معني أل يقتضي أن يكون أل جزء الازما له و هذا ينافي زيادته.
[31] ( 1) بين الألف و النون.
[32] ( 2) إذ الأصل في الظروف البناء على الفتح كقبل و بعد و الجهات الستّ.
[33] ( 3) أي: كون أل زائدة مبني على القول بأن تعريف الموصول بالصلة ليستغني عن التعريف بأل.
[34] ( 4) أي: إن كانت أل فيه نحو الذين و اللتي و مقدرة إن لم تكن فيه نحو من و ما.
[35] ( 5) أي: أراد الشاعر ببنات الأوبر بنات أوبر المعروف بدون اللام فاللام زائدة.
[36] ( 6) فإن النفس هنا تمييز و الأصل طبت نفسا.
[37] ( 7) أي: للإشارة إلى الوصف الذي نقل إلى العلمية.
[38] ( 1) الضمير يعود إلى الموصول.
[39] ( 2) بصيغة المجهول و كذا يتفأل( الذى) يسمي بالفضل المولود الذي يؤمل أن يعيش فاضلا كمن يسمي ابنه بالحسن يأمل أن يعيش حسنا فيستفاد من أل هنا معناها العهدي.
[40] ( 3) النعمان اسم للدم يمكن أن يكون لمحا للحرب و القتل، كما هو ديدن الجاهليّة.
[41] ( 4) لكونه معرفة بالعلميّة.
[42] ( 5) تقدير البيت هكذا، و قد يصير مضاف أو مصحوب أل علما بسبب غلبة استعمالهما في شخص أو شيء كابن عباس فأن معناه الأصلي ولد عباس فكل ابن لعباس يصدق عليه ذلك إلّا أن كثرة استعماله في الولد الخاص منه صيّرته علما له و هكذا العقبة فأنها في الأصل لكل مرتفع جبلي الا أنّ كثرة استعمالها في عقبة مخصوصة و هي إيله جعلتها علما لها.
[43] ( 6) و هم عبد اللّه بن عباس و عبد اللّه بن عمر و عبد اللّه بن مسعود.
[44] ( 7) أي: لا تنزع الإضافة مما صار علما بغلبة الإضافة، بمعنى أن أحكام الإضافة الإعرابية باقية بعد على حالها لا تزول بعلميته فإذا وقع منادى ينصب لكونه منادي مضافا و لا يبني لكونه مفردا معرفة.
[45] ( 8) أي: أل التي تدخل على العلم.
[46] ( 1) أصله: الأعشي علم لرجل، و في الأصل وصف لكل من لا يبصر ليلا.
[47] ( 2) فحذف أل من المدينة لإضافتها إلى الرسول.
[48] ( 3) أصله العيوق اسم لنجم حذف منه اللام من دون سبب من نداء أو إضافة.
[49] سيوطى، عبد الرحمن بن ابى بكر، البهجة المرضية على الفية ابن مالك، 1جلد، اسماعيليان - قم - ايران، چاپ: 19.
[50] ( 1). مزمّل/ 16.
[51] ( 1). آل عمران، 35.
[52] ( 2). آل عمران/ 36.
[53] ( 3). بنابراين،« أل» در« الذّكر» به شيوه كنايى به مذكر برمىگردد و« أل» در« الانثى» بازگشت مىكند به« أنثى» كه صريحا در\i« رَبِّ إِنِّي وَضَعْتُها أُنْثى»\E ذكر شده است. پس عهد خارجى سه گونه است: 1- صريحى 2- كنائى 3- علمى
[54] ( 1). مائده/ 3.
[55] ( 1). يوسف/ 13.
[56] ( 2).\i عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ\E در اين آيات، آمده است: تغابن/ 18. جمعه/ 8. حشر/ 22. زمر/ 46. توبه/ 94 و 105. رعد/ 9. مومنون/ 92. سجده/ 6. يادآورى مىكنم كه:« الغيب» و« الشّهادة» در اين آيه، مسند اليه نيست.
هشدارها.
هشدار نخست: دانسته شد كه« ال» تعريف، دو گونه است:
1- لام عهد خارجى كه خودش بر سه قسم صريحى، كنائى و حضورى تقسيم مىشود.
2- لام جنس كه چهار نوع را فرا مىگيرد: 1- لام حقيقت كه حقيقت تنها را نشان مىدهد 2- لام حقيقت، در چهره فرد نامعلوم. 3- لام استغراق حقيقى. 4- لام استغراق عرفى.
هشدار دوم: لام استغراق مفرد، فراگيرتر از استغراق تثنيه، جمع و اسم جمع است. زيرا مفرد، يكيك افراد را شامل مىشود و تثنيه، هردوتا دوتا را و جمع، هرگروه گروه را. به دليل اينكه: اگر در خانهاى يك نفر يا دو نفر باشد، باز هم مىتوانيم بگوييم:« لا رجال فى الدّار» اما اين ادّعا صددرصد صحيح نيست و تنها در مورد نكره منفى صحيح است. نه در جمع معرّف به« أل» چون جمع معرف به« ال» هريك از افراد را فرا مىگيرد، مثل:\i« الرِّجالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّساءِ»\E( نساء/ 34.) بلى، استغراق مفرد، قوّىتر است.
و به استغراق جمع معرّف، پيشوايان لغت و دانشمندان تفسير، تصريح كردهاند مانند:\i« أَعْلَمُ غَيْبَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»\E( بقره/ 33) كه« ال» داخل شده بر« السّموات» همه افراد آن را فرا مىگيرد و مثل\i« وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ»*\E( آل عمران/ 134) و مثل:\i« وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها»\E( بقره/ 31) و آيات ديگرى كه در قرآن مجيد معرف به« ال» است و در كتابهاى گسترده مورد بحث قرار گرفته است. هشدار سوم: گاهى خبر، معرف به لام جنس مىشود براى اينكه مسند اليه را به مسند اختصاص دهد يا برعكس، و اين اختصاص، گاهى حقيقى است مانند:\i« هُوَ الْغَفُورُ الْوَدُودُ»\E( بروج/ 14) كه« الغفور» معرف به لام جنس و منحصر به« هو» است و\i« تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوى»\E( بقره/ 197) كه« خير الزّاد» منحصر به« تقوى» است. يا آن حصر و تخصيص، ادعايى است براى اينكه كمال آن جنس را در مسند اليه بفهماند. مانند:« محمّد العالم» يعنى محمّد در اوج كمال علمى است. يا كمال مسند اليه را در مسند، نشان بدهد، مثل« الكرم التّقوى» كه بدين معناست: هيچ كرمى نيست مگر تقوى.
[57] ( 1). و العصر/ 2.
[58] ( 2). من هيچگاه نخواستم مطالب يا مثالهاى كتاب را نقد كنم وگرنه جاى نقد، بسيار دارد.
[59] عرفان، حسن، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، 2جلد، بلاغت - قم - ايران، چاپ: 10، 1388 ه.ش.